Οι μέλισσες ως βιολογικό όπλο στο Βυζάντιο

Εισαγωγή

Ανατρέχοντας στην ιστορία διαπιστώνουμε ότι πολλά μέλη του ζωικού βασιλείου, μετά τον άνθρωπο, συμμετείχαν σε πολεμικές επιχειρήσεις, από την εποχή των πόλεων κρατών της Κλασσικής Ελλάδας και των Μακεδονικών Βασιλείων έως την εποχή της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και της διαδόχου της (Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας ή Βυζάντιο) -όπου και η συμμετοχή ζώων στον πόλεμο έφτασε στο απόγειό της.


Ένας από τους πιο επαγγελματικούς στρατούς του αρχαίου κόσμου, αυτός των Ρωμαίων, πέραν της πανάρχαιας χρήσης ζώων για χρηστικό σκοπό όπως ίππευση (ίπποι, όνοι, ημίονοι, καμήλες, ελέφτανες) ή ως αγγελιαφόροι (περιστέρια), επέκτεινε ραγδαία τη χρήση ζώων ως κατεξοχήν πολεμικά με σκοπό την πλήξη του αντίπαλου από αυτά (ελέφαντες, σκύλοι, φίδια, σκορπιοί...και μέλισσες!).

Όσον αφορά τις σχετικά «άγνωστες» ως πολεμικό όπλο μέλισσες, να αναφέρουμε ότι, ως γνώση, η μελισσοκομία και γενικότερα η ζωή της μέλισσας φαίνεται ότι ήταν ήδη γνωστές από τη Νεολιθική Εποχή. (Εικ.1) (Εικ.2)

Εικόνα 1. Χρυσό περίαπτο (φυλαχτό) από τα Μάλια της Κρήτης. Χρονολογείται στη Μεσομινωική περίοδο (1700-1550π.Χ.) και απεικονίζει εντυπωσιακές λεπτομέρειες από την διαδικασία παραγωγής μελιού από τις δύο μέλισσες (Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου)

Εικόνα 2. Ο Αρισταίος, ο κατα τον μύθο επινοητής της μελισσοκομίας («Κυνηγετικά», 11ος αιώνας μ.Χ.)

Οι απαρχές χρήσης της μέλισσας ως βιολογικό όπλο

Η κ. Γερμανίδου, βυζαντινολόγος, αναφέρει ότι αποικίες σμηνών πρέπει να είχαν χρησιμοποιηθεί ως «βλήματα» ήδη από τη Νεολιθική Εποχή εναντίων αντίπαλων ομάδων. Όμως η τακτική χρήση των μελισσών σε πολεμικές συγκρούσεις αναφέρονται πρώτη φορά σε διάφορες ρωμαϊκές εκστρατείες.

Αναφέρεται σε πηγές ότι ένας τρόπος χρήσης των μελισσών ως βιολογικό όπλο ήταν η εξαπόλυση μελισσών (και σφιγγών) από τους πολιορκημένους στις σήραγγες που άνοιγαν κάτω από τα τείχη οι πολιορκητές ώστε να αιφνιδιάσουν τους αντιπάλους αλλά και να επωφεληθούν των «επιθετικών» ιδιοτήτων της μέλισσας, που δεν αποτελούν τίποτε άλλο από την αυτοάμυνά της. Την ίδια τακτική μάλιστα εφάρμοσε και ο Μιθριδάτης, βασιλιάς του τελευταίου ελεύθερου ελληνιστικού βασιλείου –του βασιλείου του Πόντου- εναντίον των Ρωμαίων το 72μ.Χ (Γερμανίδου 2013).

Βιολογικό όπλο στη Μεσαιωνική Δύση

Η τεχνική αυτή της εξαπόλυσης σμηνών σε περιορισμένο χώρο αντικαταστάθηκε στον Μεσαίωνα από την εκσφενδόνιση κυψελών στα αντίπαλα στρατόπεδα και εξελίχθηκε μάλιστα με τη χρήση μηχανών εκτόξευσης. Η τεχνική αυτή έγινε πολύ δημοφιλής ιδιαίτερα στη Μεσαιωνική Δύση και μάλιστα έγινε ευρεία χρήση της κατά την πρώτη και την τρίτη σταυροφορία.

Βιολογικό όπλο στην Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία (Βυζάντιο)

Σκοπός της ρήψης της κυψέλης ήταν ο ψυχολογικός εκφοβισμός του αντίπαλου -καθώς θα τον έπληττε με κάτι που εν βρασμώ δεν αντιμετωπίζεται με τα γνωστά πολεμικά μέσα- αλλά και η σύγχυση που θα προκαλούσε το κέντρισμα στους στρατιώτες αλλά κυρίως στα άλογα.

Στα περισσότερα στρατιωτικά εγχειρίδια της βυζαντινής εποχής αναφέρονται λέξεις σχετικές με τη «μέλισσα». Σε μεγάλο βαθμό γίνεται παρομοίωση στρατιωτικών κατορθωμάτων του στρατού με τη ζωή της μέλισσας π.χ. ως σμήνος μελισσών-ο πανικόβλητος στρατός. Η κ.Γερμανίδου κάνει λόγο για «πολεμικό χαρακτήρα» των μελισσών, ανεξαρτήτως χρήσης τους στη μάχη. Είναι αδιαμφισβήτητο, παρ’ότι δεν αναγράφεται καθαρά σε όλες τις πηγές, ότι εκτός του «λογοτεχνικού» πολεμικού χαρακτήρα της μέλισσας, χρησιμοποιήθηκε καθαρά ως μέσο δολιοφθοράς στο αντίπαλο στρατόπεδο (με τις τεχνικές που αναφέρθηκαν παραπάνω). Στο πλαίσιο αυτό να σημειωθεί ότι η νεοελληνική λέξη «βόμβα» προέρχεται από την αρχαία λέξη «βομβῶ» και «βόμβος». Μάλιστα βυζαντινά λεξικά (Λεξικό της Σούδας (10ος αι μ.Χ.), Μέγα Ετυμολογικόν (12ος αι μ.Χ.)) αναφέρουν ότι βόμβος καλείται ο ήχος των μελισσών. Τα συμπεράσματα προφανή.

Πάντως μεταξύ των στρατηγών του Βυζαντίου υπάρχουν διχογνωμίες για το αν η τεχνική αυτή, όπως και των άλλων ζώων (σκορπιοί, φίδια κλπ) ανήκει στις τεχνικές του «καλού πολέμου» ή στις τεχνικές δολιοφθοράς και «ύπουλου πολέμου».

Σύμφωνα πάντα με τα ώς τώρα ανασκαφικά ευρήματα (π.χ. κυψέλες βρέθηκαν σε πύργο του Εξαμιλίου Τείχους, που έχτισε ο Ιουστινιανός στην «είσοδο» της Πελοποννήσου) οι κυψέλες ήταν πήλινα κυλινδρικά αγγεία τοποθετημένα οριζόντια, με το ένα άκρο τυφλό και το άλλο σφραγισμένο με δισκοειδές κάλυμμα, και μία οπή αφημένη για την είσοδο-έξοδο των μελισσών. Τα αγγεία αυτά αποκαλούσαν οι κάτοικοι της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας «τζυκάλια» (ήτοι τσουκάλια). (Εικ.3) (Εικ.4)

Εικόνα 3. Αρχαιοελληνικές κυψέλες χρησιμοποιούμενες για πολλά χρόνια από την Κρήτη (©Layne Redmond and Tommy Be, Ulster County Beekeeper’s Association)

Εικόνα 4. Κυψέλες οριζόντια διατεταγμένες και μέλισσες (Βυζαντινό χειρόγραφο)

Επίλογος

Παρά την εφεύρεση των πυροβόλων όπλων τον 14ο αι. μ.Χ., η χρήση των μελισσών ως βιολογικά όπλα συνεχίστηκαν αδιάλειπτα έως τον 20 αιώνα.

Συμπερασματικά, η γνώση περί της χρήσης των μελισσών ως βιολογικά όπλα στην αρχαιότητα αλλά και στις εποχές που χρησιμοποιήθηκε κατα κόρον (Ρωμαϊκή περίοδος & Βυζάντιο) είναι ελλιπής. Μελέτες πραγματοποιούνται ακόμη για την ακριβή «αποκρυπτογράφηση» των βυζαντινών πηγών (χειρογράφων & κωδίκων) για τον ρόλο της μέλισσας στον πόλεμο.

Φαίνεται, εν τέλει, ότι οι κλασσικές πολεμικές μέθοδοι δεν αρκούσαν πάντοτε για την ήττα του εχθρού. Τα διάφορα μέσα δολιοφθοράς ανέδειξαν νικητές σε διάφορες κοσμοϊστορικές μάχες της αρχαιτότητας και χάραξαν την ιστορία. Ποίος να φανταζόταν ότι η μέλισσα, πλην της διατροφής του λαού, θα είχε συμβάλει με τον δικό της τρόπο στην έκβαση των μαχών αυτών και εν κατακλείδι στην ίδια την ιστορία;

- Επιμέλεια άρθρου-

Θεφάνης Λιάτης, Φοιτ. Κτηνιατρικής ΑΠΘ

Αναφορές

*Το παρόν άρθρο βασίστηκε κυρίως στην εργασία:

Γερμανίδου Σ., Μαρτυρίες Ιστορικών Πηγών και Αρχαιολογικών Ευρημάτων για μια μορφή «Βιολογικού» Πολέμου με τη χρήση των Μελισσών στο Βυζάντιο, Βυζαντινά Σύμμεικτα, 2013
Συμπληρωματικά:
Χαρίσης Χ., Χαρίσης Α., Η προϊστορική μελισσοκομία στο Αιγαίο και επανεξέταση μερικών Μινωικών-Μυκηναϊκών θρησκευτικών λεγόμενων παραστάσεων, 11th International Cretological Congress, 2011


ΠΗΓΗ